مقدمه
پرورش تجاري ماهي درمحيطهاي محصور،حدود 50 سال قبل درژاپن آغازشدوطي چند دهه گذشته دراروپاوامريكاوشرق آسياتوسعه زيادي يافت .
امروزه دربسياري ازنقاط جهان بيش از 130 گونه ماهي وحدود 12گونه ميگودرون محيطهاي محصورپرورش داده ميشود . دركشورايران نيزازسال 1372 پرورش ماهي درمحيطهاي محصوربه نحوي آغازشده است .
محيطهاي محصوربه سه نوع تقسيم ميشوند :1- قفس2- پن ( سواحل محصورشده) 3- كانالهايآبرساني
اينها،بخشهايي ازمنابع آبي نظيردرياچه هاي پشت سد،درياچه هاي طبيعي ومصنوعي،آبگيرها،مردابها،رودخانه هاوكانالهايآبرساني هستندكه توسط تور،محصورودرآنهااقدام به پرورش ماهي ميشود
انواع قفس پرورش ماهی
قفس‌ها را در‌اندازه‌ها و طرح‌های مختلفی می‌سازند. قفس‌ها تطابق‌پذیری زیادی دارند و میتوان برای شرایط مختلف محیطی، قفس‌های مناسب ساخت.
به‌طور کلی، چهار نوع اصلی قفس وجود دارد: ثابت، شناور، قابل غوطه‌ور (Submersible) و غوطه‌ور (Submerged) (شکل1).
قفس‌های ثابت از یک کیسه توری تشکیل شده‌اند که توسط تیرک‌هایی در کف دریاچه یا رودخانه در آب نگهداری میشود. این نوع قفس بیشتر در کشورهای مناطق حاره، نظیر فیلیپین استفاده میشود.
قفس‌های ثابت نسبتاً ارزان و ساختن آنها آسان است، ولی از لحاظ اندازه و شکل محدودیت دارند و فقط در محل‌های کم‌عمق و پناه و واجد بستر مناسب، مستقر میشوند.
کیسه قفس‌های شناور توسط یک حلقه یا چارچوب شناور نگهداری میشود. کاربرد این نوع قفس نسبت به سایر انواع قفس بیشتر است و میتوان آنها را در اشکال و اندازه‌ای مختلف، متناسب با هدف پرورش‌دهنده، طراحی کرد وساخت.
کیسه توری یا شبکه‌های توری قفس‌های قابل غوطه‌ور، متکی به یک چارچوب یا دکل است و می‌‌تواند درعمق‌های مختلف آب قرار گیرد. این مزیت باعث میشود که درشرایط آب وهوایی بد از صدمات در امان باشد. این قفس‌ها در زمان آرامش آب، درسطح آب نگهداشته میشوند و هنگام بدی آب وهوا در آب غوطه‌ور میشوند. (شکل 2)
طرح‌های چندی برای قفس‌های غوطه‌ور طراحی شده ولی تعداد اندکی به مرحله ساخت و اجرا رسیده است. قفس‌های غوطه‌ور ساده، معمولاً، از تعدادی جعبه‌های چوبی ساخته میشوند، که در میان آنها شکاف‌هایی وجود دارد و آب از درون آنها عبور می‌‌کند. این قفس‌ها توسط سنگ یا پایک به بستر آب محکم میشوند. اما همه گونه‌های ماهی را نمی‌‌توان در قفس‌های غوطه‌ور پرورش داد. درشکل 3 یک نمونه قفس غوطه‌ور دیده میشود.
آشنایی با پرورش ماهی در قفس
به‌طور کلی، دو دسته تاسیسات برای آبزیان ساخته میشود که عبارت است از : تاسیسات روی خشکی (Land base) و تاسیسات درون آب (Water base)
دسته یکم : شامل استخرهای خاکی (Ponds)، استخرهای بتونی (Race ways)، مخازن (Tanks) وسیلوها (Silos).
دسته دوم : شامل محیط‌های محصور (Enclosure) است که قفس‌ها (Cages)، وپن (Pen) (ساحل محصور) جز‌این دسته قرار می‌‌گیرند. البته دربسیاری موارد، واژه قفس و پن را به‌جای هم استفاده می‌کنند و در بعضی مناطق، نظیر آمریکای شمالی، واژه پن به‌معنی قفس دریایی بزرگ به کار برده میشود. ولی امروزه در حرفه پرورش آبزیان، این دو، معانی، متفاوتی دارند. پن تاسیساتی است که در سواحل منابع آبی احداث میشود و در آن، همه پهلوها و اطراف آن به غیر از کف توسط تیرک‌های چوبی و تور محصور میشود و کف آن را بستر منبع آبی تشکیل می‌‌دهد. ولی در قفس، کف نیز، مشابه پهلوها، به وسیله پرده‌ای چوبی، مواد مشبک یا تور محصور میشود.
اختلاف دیگر در‌این است که پن بزرگتر از قفس است و مساحت آنها از 0/1 تا بیش از 1000 هکتار است، ولی سطح قفس‌ها، معمولا، از 1 تا 1000 متر مربع است، علاوه براین، قفس‌ها به علت اندازه کوچکشان، بیشتر برای پرورش متراکم(Intensive) مناسب هستند ولی از پن در پرورش نیمه‌متراکم (Semi intensive) وگسترده (Extensive) استفاده میشود.
پرورش در قفس، یک روش جدید پرورش آبزیان است که در آن، با محصور کردن بخشی از محیط‌های آبی نظیر دریاها، دریاچه‌های طبیعی و مصنوعی، دریاچه‌های پشت سد، خورها، مردابها، تالاب‌ها و رودخانه‌ها با تور یا مواد مشبک دیگر، پرورش آبزیان انجام میشود. قفس‌ها به صورت شناور (Floating) یا ثابت (Fixed) هستند.
ازقفس‌ها به علت ارزانی نسبی و راحتی نگهداری موجودات زنده آبزی، برای مقاصد دیگر نیز استفاده میشود، که بعضی از آنها ربطی به پرورش آبزیان ندارد. ده‌ها سال از قفس برای جا‌به‌جایی ماهی‌های صید شده به وسیله طعمه و قلاب استفاده می‌‌شد و امروزه به‌جای آن از قایق استفاده میشود. در چند سال اخیر، ازقفس برای نگهداری ماهی در فاضلاب نیروگاه‌ها و تصفیه‌خانه‌ها و آگاهی ازکیفیت آب آنها استفاده میشود.
در پرورش گسترده، ماهی‌ها منحصرا متکی به غذاهای طبیعی و قابل دسترس محیط آبی (نظیر زی‌شناوران (Planktons)، مواد تجزیه شده (Detritus) وموادی که توسط جریان‌های آب حمل میشوند هستند.
درپرورش نیمه‌متراکم‌باز، خوراک‌های کم‌پروتئین کمتراز 10درصد – که معمولا ترکیبی از گیاهان یا فرآورده‌های فرعی کشاورزی موجود در محل است- به عنوان مکمل غذای طبیعی استفاده میشود. اما درپرورش متراکم، ماهی‌ها، منحصرا متکی به غذای خارج از محیط آبی هستند که حاوی پروتئین بالا بیش از 20درصد است. در پرورش گسترده و نیمه‌متراکم درقفس، از گونه ماهی‌های علفخوار (Herbivorous) وهمه‌چیز‌خوار (Omnivorous) ودر پرورش متراکم از گونه‌های گوشتخوار (Carnivorous) استفاده میشود.
بیش از130 گونه ماهی و12 گونه میگو (Prown)، خرچنگ دریایی (Labster) وخرچنگ معمولی (Crab)، در قفس پرورش داده میشوند.