مقدمه
در قفس، پرورش تک گونه‌اي (Monoculture) بسيار متداول‌تر از پرورش توام (Polyculture) است، زيرا در قفس، جايگاه‌هاي غذايي (Feeding niches) براي کشت و پرورش چند گونه، کمتر از پن و استخرهاست. غذاي طبيعي براي گونه‌هايي که از کفزيان يا گياهان پر‌سلولي تغذيه مي‌‌کنند، وجود ندارد. البته در چين، پرورش توام کپور نقره‌اي (Silver carp) سر‌گنده (Big head) به‌صورت گسترده غير‌متراکم در قفس انجام ميشود و توليد آن‌ها 7/5 کيلو گرم در متر‌مکعب در سال است. وليکن در اروپا پرورش متراکم تک گونه‌اي متداول است و گونه‌هاي پرورشي آن نيز عمدتاً گوشتخوار هستند. در ادامه بحث به مراحل مختلف پرورش در قفس که از انتخاب گونه شروع و به صيد ختم ميشود، پرداخته ميشود.
گونه‌هاي پرورشي ماهي در قفس
در بعضي منابع آورده شده است که بيش از 130 گونه ماهي و نزديک به 12 گونه ميگو و خرچنگ دريايي و معمولي در قفس پرورش داده ميشود. از گونه‌هاي مهم ماهي‌ها ميتوان به آزاد ماهي‌ها، گربه ماهي کانال (Chanel catfish)، سي باس (Sea bass, Lates calcarifer)، کفشک (Turbos, Scopthalmus maximus)، تون (Tuna, Euthynnus pelamis) ،کپور معمولی(نام انگلیسی: common carp با نام علمیCyprinus carpio) و مارماهي‌ها (Eals, Anugilla spp). اشاره کرد. ماهي قزل‌آلاي رنگين کمان (Rainbow troub, Onchorhynchus mykiss) و ماهي آزاد اطلس (Atlantic salmon, Salmo salar) دو گونه مهم از آزاد ماهي‌ها هستند که پرورش آن‌ها در قفس بسيار رايج است. گونه اول بيشتر در آبهاي شيرين و لب شور و گونه دوم بيشتر در آبهاي دريايي پرورش داده ميشود. در‌ايران گونه انتخابي براي پرورش تجاري در قفس، در آبهاي شيرين، قزل‌آلاي رنگين کمان است و گونه ماهي آزاد درياي خزر (Salmo trutta caspius) نيز به‌طور محدود و آزمايشي در قفس پرورش داده شده است.
ماهي قزل‌آلا چون به‌راحتي به غذاي دستي عادت مي‌‌کند و ارزش اقتصادي بالايي دارد، مورد توجه پرورش‌دهندگان قرار گرفته است. علاوه براين، بچه ماهي‌هاي آن براحتي و به مقدار مورد نياز در دسترس است. در اين مقاله نيز اعداد و ارقام آورده شده مربوط به اين گونه است.
تامين بچه ماهي
مهمترين مسئله در پرورش ماهي در قفس، تامين به‌موقع بچه ماهي با وزن مناسب است. زيرا در کشورمان، دوره پرورش در قفس، محدوديت زماني دارد. يعني اينکه با توجه به دماي آب، پرورش‌دهندگان ماهي در قفس، در کشور ما بين 4-6 ماه فرصت دارند که ماهي‌هاي خود را به وزن بازاري برسانند. بنابراين، تامين بچه ماهي در زماني که نياز دارند و اندازه مناسب بچه ماهي‌ها، منجر به سود‌دهي مزرعه قفس خواهد شد. از قفس براي توليد بچه ماهي (خامه ماهي و تيلاپيا(Tilapia)) نيز استفاده ميشود. پرورش‌دهندگان، بچه ماهي‌هاي مورد نياز خود را معمولاً، يا از مراکز تکثير يا با گرد‌آوري از دريا تامين مي‌‌کنند.
بايد سعي شود که بچه ماهي‌ها، از مراکز تکثير نزديک و معتبر تامين شوند و گواهينامه سلامتي از اين مراکز اخذ شود.
حمل و نقل و رهاسازي بچه ماهي
معمولا 24-48 ساعت پيش از حمل ونقل بچه ماهي‌ها، غذا‌دهي به آن‌ها قطع مي‌‌کنند تا آثار غذاي هضم شده از معده و دستگاه گوارش آن‌ها پاک شود. اين عمل باعث ميشود که آب سيستم حمل و نقل با فضولات و مواد دفعي آلوده نشود ومصرف اکسيژن ماهي کاهش يابد. ماهي‌هاي زخمي و بيمار را بايد پيش از انتقال به سيستم حمل ونقل از بقيه جدا کرد و درصورت نياز، انگل‌هاي خارجي آن‌ها را درمان کرد.
مراحل گرفتن، لمس کردن، بارگيري و حمل ونقل براي ماهي‌ها بسيار شوک‌آور است و بايد سعي کرد اين مراحل به کمترين ميزان برسد.
چنانچه تعداد ماهي‌ها کم باشد، ميتوان آن‌ها را در کيسه پلاستيکي، که يک سوم آن با آب و ما‌بقي حجم آن با هوا پر شده و سر آن گره زده ميشود، به قفس‌ها منتقل کرد. يا به جاي کيسه، از جعبه‌هاي عايق مخصوص حمل ونقل که چند صد ليتر گنجايش دارند استفاده کرد. کيسه‌ها يا جعبه‌ها را ميتوان براحتي توسط وانت يا کاميون‌هاي کوچک به محل استقرار قفس‌ها منتقل کرد. اگر تعداد بچه ماهي‌ها زياد باشد، بايستي از مخازن 10000 ليتري يا بزرگتر، مخصوص حمل ونقل بچه ماهي استفاده کرد. اين مخازن که روي کاميون سوار شده‌اند، مجهز به تجهيزات اکسيژن‌دهي هستند. بايستي توجه شود که گوشه‌هاي مخزن گرد باشد تا ماهي‌ها صدمه نبينند.
پس از رسيدن وسيله حمل ونقل ماهي به منبع آبي، دو کار ميتوان انجام داد: يا قفس را به کنار ساحل نزديک کرد و ماهي‌ها را توسط لوله‌هاي پلاستيکي يا برزنتي به داخل قفس تخليه کرد، يا اينکه ماهي‌ها را توسط قايق يا قفس‌هاي قابل يدک کشيدن به محل استقرار قفس منتقل کرد. قايق‌هاي ويژه حمل ونقل ماهي، مخازني دارد که در قسمت عرشه آن‌ها قرا دارد و اين مخازن را با آب دريا پر مي‌‌کنند وماهي‌ها را در آن مي‌‌ريزند اگر از قفس قابل يدک کشيدن استفاده ميشود بايستي سرعت حرکت قايق کمتر از يک نات (Knot: سرعتي برابر 9426/1 متر بر ثانيه = 8532/1 کيلومتر بر ساعت) باشد تا به ماهي‌ها شوک وارد نشود.
در مناطق گرمسير توصيه ميشود که انتقال ماهي در شب و در مخازن عايق شده انجام شود. پيش از رهاسازي ماهي در قفس بايد دماي محيط جديد تقريبا برابر باشد. کيسه‌هاي پلاستيکي مخصوص حمل ونقل ماهي را بايد مدتي پيش از رهاسازي، در قفس قرار داد تا دماي آن‌ها تعديل شود. در مناطق گرم بايد کار انتقال به قفس در اواخر شب يا صبح زود، که دماي آب پايين است، انجام شود.
اگر از مخازن استفاده ميشود، بايستي با استفاده از پمپ يا سطل، آب منبع آبي را به داخل مخزن ريخت تا آب مخزن تقريبا هم‌دماي آب منبع آبي شود. سپس حجم آب را کم کرده و توسط لوله به داخل قفس منتقل مي‌‌کنند.
بلافاصله پس از انتقال ماهي‌ها به قفس، نبايد به آن‌ها غذا داد زيرا ماهي‌ها در حالت شوک ناشي از حمل ونقل و رهاسازي هستند و اشتها ندارند. بعضي از ماهي‌ها نظير تيلاپيا پس از 2 تا 3 ساعت از زمان انتقال، تغذيه عادي خود را آغاز مي‌‌کنند ولي ماهي قزل‌آلاي رنگين‌کمان از 12 تا 24 ساعت پس از انتقال، اشتهاي زيادي ندارد.
دو استراژي براي رهاسازي ماهي‌ها در قفس وجود دارد. بعضي پرورش‌دهندگان بر مبناي توليد نهايي هر قفس و محاسبه تعداد تلفات، ماهي‌ها را در قفس رها مي‌‌کنند. ولي بعضي ديگر تعداد زيادي ماهي را در قفس رها مي‌‌کنند و سپس همان‌طور که آن‌ها رشد مي‌‌کنند و بزرگ مي‌‌شوند، رقم‌بندي کرده و در قفس‌هاي ديگر تقسيم مي‌‌کنند. در مناطق گرمسير که دوره پرورش کوتاه است، از استراتژي اول استفاده مي‌‌کنند. ولي استراژي دوم باعث رشد بهتر و اختلاف اندازه کمتر در ميان ماهي‌ها ميشود و از فضاي قفس، استفاده مطلوب صورت مي‌‌گيرد. در‌اين حالت، ماهي‌ها هنگامي جا‌به‌جا مي‌‌شوند که تراکم نگهداري روي رشد و توليد اثر منفي بگذارد.
در کشور ما نيز اکثراً از استراژدي اول استفاده ميشود و بر اساس توليد 10کيلو‌گرم در متر‌مکعب، بين 40 تا 60 قطعه در متر‌مکعب، ماهي قزل‌آلا رها سازي ميشود.